Srpsko selo u srednjem veku

Ko su stanovnici sela?

Srbija je pre oko 700 godina bila zemlja u kojoj su se gradovi (Novo Brdo, Prizren i Priština), kao i brojni trgovi u unutrašnjosti zemlje tek počeli razvijati. Pored toga, bilo je nešto starih gradova u primorskim oblastima (Kotor, Drivast, Ulcinj i Bar) i novoosvojenim vizantijskim krajevima (Skoplje), ali povrh svega, ogromna većina stanovništva je živela na selu. Pored takvog odnosa gradskog i seoskog stanovništva, razumljivo je da su uz rudarstvo, osnovu privrede činili zemljoradnja i stočarstvo.


Svi stanovnici sela - meropasi (zemljoradnici) su spadali u grupu feudalno zavisnog stanovništva, u kojoj su bili još i vlasi - stočari, zavisne seoske zanatlije, sokalnici (vrsta posluge), otroci (robovi) i jedan deo seoskih popova. Ovu grupu zavisnog stanovništva Dušanov zakonik naziva sebrima.

Sela su pripadala gospodarima, a samim tim, bila za njih i obavezama vezana. To su bili velika i mala vlastela, manastiri, sam vladar i pronijari (nenasledna vojnička imanja). U posedu manje vlastele i pronijara moglo je biti samo nekoliko sela, dok je velika vlastela držala i više desetina sela. Manastiri poput Sv. Arhangela kod Prizrena, imali su u posedu preko 90 sela. Prema Dušanovom zakoniku o potrebama jednog monaha brinulo se 20 kuća ("i na tisuću kuća da se hrani u manastirima pedeset kaluđera").


Kako izgleda srpsko selo u srednjem veku?

Sela su skoro uvek bila podizana na mestu gde postoji pijaća voda, bila to veća reka ili neki manji izvor. Uz to, takođe je bila bitna blizina obradive zemlje, šuma, pašnjaka i puta. Kuće i druge zgrade bile su uglavnom grupisane na jednom manjem prostoru, a razmak između građevina iznosio je od 2, pa do više desetina metara (slika 2). Prosečno selo je brojalo oko 40 kuća, ali je broj mogao da varira od 10 pa do 200 domova. Često se u središtu sela ili na obližnjem brežuljku nalazila seoska crkva oko koje se prostiralo groblje. Manja grupa kuća odvojena od matičnog naselja više kilometara naziva se zaselkom, a obično predstavlja začetak novog sela.


Kuća

Tokom XIII i XIV veka, u seoskom graditeljstvu preovlađuju drvo i kamen kao osnovni građevinski materijali, ali se kao lokalne varijante javljaju bondručare i kamene kuće. Temelji kuće bili su od lomljenog kamena, u blatu ili krečnom malteru, dok su na njima bili građeni zidovi od drvenih talpi. Krovna konstrucija je od drvenih greda, a krov je bio pokrivan slamom ili šindrom. Površina prostora za stanovanje najčešće se kretala se između 20 i 40 m2, ali ima i slučajeva mnogo prostranijih kuća. U sredini ili jednom od uglova, nalazilo se ograđeno ognjište. Odžaka nije bilo, nego je dim izlazio kroz krov kuće, a mali prozori zatvarani su masivnim drvenim kapcima. Seoske kuće su obično imale dve prostorije, a retko tri ili više. Pod u prostorijama je najčešće bio od nabijene zemlje. Kuće gotovo da nisu imale nameštaj u današnjem smislu. Skromno pokućstvo sačinjavalo je nekoliko klupa za sedenje, niske stoličice i sinija (sto), a možda polica i obavezan razboj. Ukućani su spavali na slami prekrivenoj asurama.


Presek srednjovekovne seoske kuće.


Žitelje kuće čini uglavnom tri generacije, dok je prosečno domaćinstvo imalo oko 8 članova, od čega su bar polovinu činila deca. Takođe, velik je broj porodica koje su imale mnogo više čeljadi. Pošto se većina dnevnih aktivnosti obavlja na imanju i oko stoke, kuća je uglavnom služila za spavanje i pripremanje hrane, te za tadašnje ženske poslove - češljanje i predenje vune, kao i tkanje različitih tkanina.


Proizvodi

Iako se meropasi smatraju zemljoradnicima, mnoge druge aktivnosti, a naročito stočarstvo, igraju važnu ulogu u seoskoj privredi, skoro jednaku zemljoradnji. Verovatno najveće zasejane površine obuhvatali su pšenica, ječam, raž i proso. Svako seosko domaćinstvo uz samu okućnicu ili nešto dalje od kuće, obrađivalo je vrt sa povrćem. Najzastupljenije vrste povrća su crni, beli, pori(prazi)luk, kupus, rotkva i repa, a pored toga, veoma važni proizvodi koji su imali veliki udeo u ishrani bile su mahunarke, kao što su sočivo, bob i grašak. Velike površine pod voćem i vinogradima bile su privilegija vlastele i manastira, dok se po selima uglavnom voće gajilo za potrebe domaćinstva - 10 do 50 stabala po domu, najčešće krušaka, šljiva, trešnji, jabuka i duda.

Pored svega toga, jedna zemljoradnička porodica nije mogla preživeti a da nije uzgajala stoku, samo što se radi o daleko manjem broju grla nego kod Vlaha. Obično je na jedno domaćinstvo dolazilo 1-2 vola, 2-4 krave, 3-4 svinje i 10-20 ovaca. Pojedina sela, ili neke porodice, bavile su se grnčarskim, pčelarskim, kovačkim i tesaraskim zanatom. Same seoske zanatlije uglavnom su se trudile da najpre zadovolje potebe samog sela, a potom i šireg tržišta. Sa razvojem privrede i trgovine tokom XIV veka, sela sa povoljnim položajem dobijaju na značaju pa prerastaju u trgove, uglavnom neutvrđena naselja sa tržištem, a često i sa panađurima (vašarima).


Hrana i piće

Od sticanja samostalnosti Pravoslavne Crkve, srpski seoski život počinje mnogo više da prožima pravoslavna duhovnost. Jačanjem organizacije crkve (naročito parohijskih), uticaj crkve se osećao sve više u svim oblastima života, a takođe i u ishrani. Post je, pored verske uloge, za sebre imao izražen ekonomski značaj, jer je omogućavao da se u siromašnim zajednicama uštede vredne i retke namirnice u ekonomskom i prehrabenom smislu, kakvi su mlečni proizodi, meso i mast. Ovo je bilo neophodno, pošto je ondašnja stoka mnogo sporije napredovala. Svinje koje su se uzgajale bile su 2-3 puta manje nego današnje (maksimalno do 100 kg), a krave su davale samo 2-3 litra mleka dnevno! Ovu hranu trebalo je sačuvati u određenim količinama, kako za velike praznike, tako i za periode godine kada nema postova. Obično se radi o mesecima u kojima se obavljaju teški fizički poslovi, kao što su oranje, poslovi oko sena, drva...

Ondašnju hranu, većina današnjih ljudi bi ocenila kao neukusnu i bljutavu. Ovo se naročito odnosi na ovsene i zobene kaše, a slične njima bile su kaše od boba i graška, kao i nakvašeno sočivo. Nešto ukusnija bila su različita variva sa mesom, spremana od kupusa i zelja. Pored povrtlarskih biljaka, bitni udeo u ishrani imalo je samoniklo bilje: gljive, zelje, divlji luk... Osnovne namirnice životinjskog porekla predstavljali su sir i mleko, koji su i obilno korišćeni. Hrana se pripremala u skromnom zemljanom posuđu, a pored toga u upotrebi je bilo i razno drveno posuđe, naročito za služenje i skladištenje hrane.

Većini proizvedenog povrća nisu bili potrebni posebni uslovi za čuvanje, osim suvog mesta, a dobar deo se lako održavao zimi u trapovima sa slamom, dok je drugi deo mogao biti sačuvan sušenjem, što se naročito radilo sa voćem. Meso se naravno najbolje konzerviralo soljenjem i dimljenjem. Među nižim slojevima stanovništva, najzastupljenija pića su (zbog jednostavnog načina pripremanja i dostupnosti sirovine) bili pivo i medovina. Vino je bilo privilegija viših slojeva, te je na seljačku trpezu dospevalo retko.


Odevanje

Za odeću se isključivo koriste prirodni materijali koje često proizvodi samo domaćinstvo. Obično su sami seljani uzgajali lan i konoplju i vlastitim snagama ih prerađivali u vlakna. Za izradu ove jednostavne odeće upotrebljavale su se tkanine dobijene od lana (duge košulje, pantalone i haljine) i vune ili životinjske kože (obuća, ogrtači, prsluci...) Zapisi iz tog vremena često pominju da Srpkinje nose malu žensku crvenu kapu (slika 5), sličnu kapama koje su se do naših dana zadržale u narodnim nošnjama Hercegovine, Bosanske Krajine, Like... Nakit je izrađivan od srebra, bronze i staklene paste, a njega su uglavnom nosile mlađe žene. Od nakita, na selu se najčešće nose narukvice (slika 6), minđuše (slika 7), prstenje (slika Cool i ogrlice.


Vlasi i Arbanasi

Polunomadsko stanovništvo koje se isključivo bavi stočarstvom i proizvodnjom namirnica životinjskog porekla naziva se Vlasima (slika 10). Ovaj pojam u srednjem veku je obuhvatao stočare različitog etničkog porekla, kako one srpskog sa slovenskim imenima, tako i one sa neslovenskim imenima koji su govorili jezicima romanske i grčke jezičke osnove.

Stočari žive u katunima - sezonskim naseljima od trošne građe. Srednjovekovna dokumenta prvi put pominju katune u XII i XIII veku. Oni su mogli biti podizani na planinama bogatim pašnjacima, na visini od preko 1000 m, i u blizini planinskih izvora i vrela. Slična katunska naselja postojala su u nižim podgorskim krajevima. U njima je obično živelo između 20 i 100 porodica. Kao i danas, i u srednjem veku bio je čuven i nadaleko cenjen vlaški sir. Od stoke su pretežno uzgajali ovce, ali pored toga su držali i određen broj goveda i konja.


U svemu sličan život Vlasima vode Arbanasi (Albanci), koji sve do poznog srednjeg veka ne naseljavaju sela i gradove, već baveći se isključivo stočarstvom žive u katunskim naseljima. Prvi put u istorijskim dokumentima, Arbanasi se pominju u XI veku, kada su naseljavali oblasti visokih planina između Drača i Ohridskog jezera, i od reke Mati na severu, do Škumbinija na jugu. Odatle su migracijama dospeli sve do udaljenih oblasti Tesalije i Peloponeza. Zahvaljujući pokretljivosti, od XIV veka sve češće se kao stočari i stanovnici katuna javljaju na imanjima srpske vlastele i manastira, tako da Sv. Arhangelima pripada osam arbanaških katuna.


Seoska crkva

Velika većina stanovnika srednjovekovne Srbije pripada Pravoslavnoj Crkvi. Sa druge strane, veći broj stanovnika rimokatoličke veroispovesti živi u primorskim oblastima, dok u unutrašnjosti katoličko stanovništvo čine uglavnom stranci (Dubrovčani, Sasi...), koji naseljavaju trgove i gradove, kao i deo Arbanasa u planinskim krajevima.

Seoske crkve su jednostavne i skromne građevine, pretežno zidane od kamena, ponekad u kombinaciji sa opekom. To su uglavnom jednobrodne crkve sa pripratom, ponekad sa kupolom nad naosom. Kao krovni pokrivač koristi se šindra i crep. Unutrašnji prostor je mračan i skučen, tako da su retke seoske crkve u koje je moglo stati više od 100 ljudi istovremeno. Na teritorijama sa boljom crkvenom organizacijom, svako selo je imalo svog sveštenika. Crkva je u selima brzo zauzimala centralno mesto u životima meštana, pošto su se svi važni događaji odvijali oko seoskog hrama: krštenje i primanje dece u zajednicu, venčanje, nedeljna i praznična bogosluženja, proslave praznika, opelo i sahrana na groblju pored crkve. Pored toga, crkva je kroz dugi vremenski period uspešno hristijanizovala seoski život i mnoge drevne običaje delimično učinila prihvatljivim za Crkvu.


Kakve su obaveze seljaka?

Pošto smo rekli da spadaju u grupu zavisnog stanovništva, seljaci su morali da ispunjavaju različite obaveze u novcu, radu prema svojim gospodarima i vladaru, koji je bio i nominalni gospodar sve zemlje. Seljaci koji su živeli na crkvenim imanjima imali su obaveze samo prema crkvi, jer su crkveni posedi sve do XV veka i vremena Despotovine, bili oslobođeni svih davanja prema vladaru. Glavni porez nazivao se soće ili dohodak carski, i njega je bila dužna da plaća svaka kuća (odnosno glava), a iznosio je jedan perper ili protivrednost u žitu. O sakupljanju ovog poreza koji je išao vladaru, brinula se vlastela. Druga vrsta dažbine, koju je svaki vlasnik ubirao za sebe od seljana sa svog imanja, nazivao se desetak i najčešće se ubirao u žitu, ali i u mesu, medu, vosku...

Pored ovih dažbina, seljak je bio dužan da izvršava razne rabote i druge obaveze. Zemljoradnici su bili dužni da rade svake nedelje na vlastelinskom imanju, a pored toga i dva puta godišnje kada su veliki poslovi, odnosno mobe. Pošto su se planine i pašnjaci nalazili u posedu vladara i crkve, sela i Vlasi su bili dužni da korišćenje ovih dobara plaćaju u stoci i siru gospodaru. U Dušanovo vreme, Vlasi su naknadu za zimovanje na vlastelinstvu plaćali na 100 goveda ili konja - po jedno grlo, a na 100 ovaca - ovcu sa jagnjetom. U srednjovekovnoj Srbiji, a i kasnije, izuzetnu ulogu u prehrani stoke je imao hrastov žir, ali je od roda u jednoj župi polovina pripadala caru, a druga polovina vlastelinu, dok su seljaci plaćali korišćenje žira u svinjama. Posebna vrsta obaveze bila je pružanje određene količine hrane za vladara ili članove njegove porodice, te pratnju i članove državne uprave i predstavnike stranih država. Ova obaveza se od vremena Cara Dušana odnosi samo na cara sa pratnjom.

Učestvovanje u ratu

Pored svih poslova vezanih za obradu zemlje, seljak je imao obavezu da na poziv vlastelina učestvuje u vojnim pohodima, kao deo baštinske vojske. Seljaci su uglavnom sačinjavali laku pešadiju, koja je vremenom sve više gubila na svom značaju. Od naoružanja, seljaci su imali lak drveni štit, koplje, sekiru, zatim luk i strelu (slika 12). Slične obaveze bile su i čuvanje puteva i manastira od razbojnika i pljačkaša, te učestvovanje u zidanju razrušenih župskih gradova. Srednjovekovna istorija ne poznaje ni jedan ustanak ili pobunu seljaka u srpskoj državi, kakvih je bilo širom Evrope od XIV do XVI veka. Ova pojava može se opravdati "dobrim" odnosom vlastele prema pučanstvu, ili samim mentalitetom naroda.


Seljak ide u rat. Odeća i naoružanje u XIV veku.


Izvori poznavnja seoskog života

Seosko stanovništvo ne samo da ne privlači u velikoj meri pažnju današnjih israživača, već je slično bilo i sa pismenim savremenicima, koji su retko posvećivali po koji red seoskom životu, između opisa života vladara, vlastele, burnih političkih i ratnih događaja. Manji broj značajnih podataka pružaju putopisci, koji su prolazili kroz ondašnju Srbiju, kao što je su bili Gijom Adam i de la Brokijer. Značajni podaci se mogu naći i u srednjovekovnim zakonskim spomenicima, manastirskim poveljama i popisima stanovništva iz vremena srpskih vladara i prvih godina turske vlasti. Likovni izvori iz tog vremena (manastirske freske) nemaju veliki značaj, jer neke elemente seoskog života (posebno odevanje) preuzimaju iz starih antičkih uzora. U ovakvoj situaciji, odlučujuća uloga bi pripadala arheologiji, ali na žalost, do sada nije bilo obimnijih israživanja sela na teritoriji ondašnje srpske države. Iz ove prakse, izdvajaju se manji radovi na lokalitetima Gračan kod Sopoćana i Blagoton. Bolje istraženi srednjovekovni lokaliteti nalaze se na teritoriji Vojvodine i Đerdapa, koji tada nisu bili u sastavu srednjovekovne Srbije. Arheološka istraživanja bi mogla da pruže veliki broj korisnih podataka iz oblasti arhitekture, uređenja sela, ishrane, razvijenosti stočarstva. Mnoštvo korisnih podataka može se dobiti iz etnografskih istraživanja, jer su se mnogi elementi srednjovekovnog života u Srbiji održali sve do XX veka.


Radivoje Arsić
apsolvent arheologije
Paraćin

Preporučena literatura:

Blagojević, M. 1973. Zemljoradnja u srednjovekovnoj Srbiji. Beograd.
Deroko, A. 1950. Srednjovekovni gradovi u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji. Beograd
Kovačević, J. Srednjovekovna nošnja balkanskih Slovena. Beograd.
Novaković, S. 1912. Zakonski spomenici srpskog srednjeg veka. Beograd.
Milošević, G. 1997. Stanovanje u srednjovekovnoj Srbiji. Beograd.
Ostrogorski, G. 1969. Privreda i društvo u Vizantijskom carstvu. Beograd.


Preporučene Web stranice:

http://arheo.f.bg.ac.yu/projekti/arhandjeli/index.htm
http://www.dusanov-zakonik.co.yu